Салодкі дым айчыны

«Куды б ні вялі людзей шляхі і куды б ня выносілі рэкі, ёсць паняцці вытокаў і родных берагоў. Гэта месца, дзе яны па-сапраўднаму дома, дзе сапраўды можна адмовіцца ад мітусні і дзе час цячэ інакш».
Аляксандр Лукашэнка

Не сумняваюся, дарагі чытач, калі ты яшчэ былы вясковец, што гэтыя радкі ўскалыхнулі і ў тваёй душы цёплыя ўспаміны. Аб тваёй малой радзіме, аб вялікай і прыгожай вёсцы, якую ў свой час аб’явілі «неперспектыўнай» і якая, мабыць, дажывае свой век, а то і наогул знікла з карты Зямлі, і маладзейшыя з нашчадкаў пра яе магчыма ўжо ніколі не ўспомняць.
А паспрабуй узгадаць са свайго дзяцінства што-небудзь благое — гэта атрымліваецца з цяжкасцю і неахвотай. Гэтага не прымае душа. Прыемнае — калі ласка! Яно само міжволі напрошваецца. Большасць людзей знаходзіць сваё шчасце не ў асалодзе быцця, а ў радасці ўспамінаў, мараў і на-дзей. Гэта яны раяць нам: хочаш быць шчаслівым — будзь!
Вось і я з такімі пачуццямі ўзгадваю сваю родную вёску Юшкавічы, што на Мсціслаўшчыне, дзе прайшлі маё дзяцінства і юнацтва, куды я наведваўся да нядаўняга часу, каб яшчэ раз сустрэцца з землякамі, пагутарцыць аб жыцці-быцці, успомніць былое, паразважаць аб будучыні. У гэты час адчуваў сябе сапраўды шчаслівым і ў чымсьці нават вінаватым.
Сёння і ад Юшкавіч бадай адны ўспаміны засталіся. «Апошні з магікан», Міхаіл Францішаў, да канца жыцця пратрымаўся ды і на дзевятым дзесятку разам са сваёй роднай вёскай гэты свет пакінуў. І амаль усе навакольныя сады-агароды ператварыліся ў суцэльнае жытнёвае поле, а нашчадкі, якія не нарадзіліся і ніколі не жылі ў гэтай вёсцы, нават і не падумаюць, што недзе тут, пад нагамі, сапраўды была вялікая дзедаўская сядзіба, што тут, на гэтай зямлі, віравала сапраўднае жыццё, што тутэйшыя людзі працавалі і весяліліся, змагаліся з варожым нашэсцем, кавалі шчаслівую будучыню сваім нашчадкам.
І я ўжо цяпер, яшчэ існуючы на гэтым свеце юшкаўчанін (чытай — магіканін), вяртаюся ў родную вёску толькі ва ўспамінах. Калекцыя фотаздымкаў дапамагае даволі вобразна ўваскрасіць у памяці выявы нядаўняга былога шчасця. Міжволі адчуваю казытлівы пах печанай на вогнішчы бульбы і дыму пламянеючага перасохлага пустазелля і бульбянога каліўя. І прыходзяць на ўспамін словы расійскага паэта: «Деревня батькина, с соломенными крышами, дымишься ль ты, как прежде, за бугром?..»
А мая вёска — вось яна: зараслі чартапалоху, рэшткі былой дабротнай хаты дзядзькі Андрэя, якія усё яшчэ стаяць у цесных абдымках кустоўяў і дрэў. А зусім жа нядаўна тут была роўная вуліца, па якой мы, хлапчукі, вазілі на конях важкія снапы, каталіся на адзіным у вёсцы веласіпедзе, які належаў добраму дзядзьку Сцяпану.
Калісьці гэта была вялікая вёска. Цэлы калгас аж на дзве самастойныя брыгады. Са сваімі фермамі і гумнамі. Нават царква была, але яе ніхто з маіх аднагодкаў не помніць. У памяці ўсплывае толькі царковішча, дзе мы ладзілі шумныя гульні ў лапту і вайну. У многіх, дарэчы, былі сапраўдныя вінтоўкі і баявыя гранаты, якія ў пасляваенны час канфіскоўвала міліцыя. Ля царковішча стаяла пачатковая школа, дзе я пачынаў вучобу пасля вайны ўжо сталым пераросткам. Цяпер гэтая плошча, як і ўся вёска, здалёк нагадвае недагледжаны лясны масіў, да якога ўшчыльную падступаюць багатыя пасевы збажыны і кукурузы. А з цягам часу і ўся гэтая вёска-пустэча ператворыцца ў неабсяжнае жытнёвае поле.
Клуба ў Юшкавічах ніколі не было. Але самыя гучныя і вясёлыя вечарынкі праводзілі менавіта тут. Моладзь сюды валам валіла нават з аддаленых вёсак. Дзе весяліліся? У любой вялікай хаце, якую гаспадары ўступалі за лубку збожжа — яго загадзя па слоіку збіралі у другіх хатах, дзе вадзіліся маладыя хлопцы і дзяўчаты. Такім жа чынам разлічваліся і з гарманістам.
А якая была рэчка! Чорнай Натапай называлася і ўпадала яна праз Віхру, Сож і Дняпро — аж у Чорнае мора. Віры былі — дна не дастаць. У іх мы купаліся, лавілі рыбу і нават ракаў. На заліўных лугах людзі нарыхтоўвалі сена для сваёй жывёлы. Усё навакольнае пустазелле выкошвалася і ўбіралася, і к глыбокай восені нідзе не заставалася нават былінкі, не кажучы ўжо аб зараслях бур’яну, што мы амаль паўсюдна назіраем сёння… Потым сюды прыйшлі меліяратары. Не для таго, канешне, каб Чорную Натапу павярнуць назад з Чорнага мора. Яе так перакапалі, што прапала не толькі рыба, але і вада. Цяпер на гэтым месцы падрастае сапраўдны лес. І калі тут зноў з’явяцца меліяратары, то ім няйнакш прыйдзецца ўсё пачынаць спачатку, з выкарчоўкі кустоўя і дрэў. Але наўрад ці будзе з гэтага якая эканамічная выгада.
Між іншым, праз гэтыя нетры праходзіла даволі някепская грунтовая дарога. Яна звязвала «Вялікую зямлю» з сапраўды райскім кутком — адзінай пакінутай ў вёсцы хатай, у якой бязбедна пражываў бабылём «апошні з магікан» Міхаіл Францішаў. І гэта была апошняя мая з ім сустрэча, якую мы на свежым паветры добра ўспомнілі пад чарку дамашняга віна на мяду. Тут у яго былі свае ды суседскія, а зараз нічыйныя багатыя на ўраджай сады, гула пчаліная пасека, па двары бегалі куры, а непадалёк шчыпаў траўку гладкі добра дагледжаны конь. На ім Міхаіл Міхайлавіч і агарод араў, і на станцыю Ходасы да былых юшкаўчан наведваўся — усяго паўгадзіны на паездку патрабавалася. Што больш чалавеку трэба? У доме тэлефон, радыё, тэлевізар. Дочкі з зяцямі ды ўнукамі на легкавым аўто прыязджаюць…
Успомнілі мы з Міхаілам Міхайлавічам нядаўняга нашага сябра і земляка — Мікалая Каралёва, якога вяскоўцы называлі няйнакш як Каралём. Бацька яго не вярнуўся з вайны, і ён, адзіны сын, апекаваў і маці, і састарэлую бабулю. Кароль (так яго мы і называлі), быў на год маладзейшы за мяне, але па частцы хатніх, гаспадарскіх спраў многія нават са сталых вяскоўцаў раўняліся на яго. Гэта ён, Кароль, вынайшаў кола, што стала не толькі сенсацыяй, але і жыццёвай неабходнасцю: з дапамогай гэтай штуковіны мы нарыхтоўвалі на зіму дровы, вазілі з лесу скошаную траву, якую ля дома дасушвалі, — добрае сянцо для кароўкі і авечак. Сёння гэтай жыўнасці на вясковых падвор’ях не сустрэнеш — яна знікла значна раней, чым састарэлыя вяскоўцы пакінулі гэты свет ці перасяліліся ў аграгарадкі. Таму і змагаемся мы цяпер з навакольным ды прыдарожным пустазеллем.
Дык вось пра кола, што ў свой час вынайшаў Кароль. Справа даволі простая: адрэзаў ад бервяна вузкі кругляк, прасвідраваў у цэнтры адтуліну, прасунуў у яе такую ж драўляную вось, да яе прымацаваў дзве жэрдачкі з вузкімі рэйкамі — атрымалася штосьці накшталт трапецыявіднай лесвіцы, якую назвалі тачкай, або, па-нашаму, каляскай. Спачатку мы яе выпрабавалі, возячы адно аднаго па вясковай вуліцы, а потым пусцілі ў серыйную вытворчасць і сталі выкарыстоўваць па прызначэнні.
Так мы, пасляваенныя мужчыны, ладзілі сваё жыццё. У калгасе працавалі, асабліва ў час летніх канікулаў. На конях вазілі да тока жытнёвыя снапы, акучвалі бульбу — рабілі ўсё нароўні з дарослымі, пераважна жанчынамі, бо бацькі большасці маіх сяброў-аднавяскоўцаў з вайны не вярнуліся…
Неяк сустрэўся з зяцем Караля — Віктарам Канаваленкам. З яго бацькам, цяпер ужо нябожчыкам, я калісьці працаваў на трактары ДТ-54. Расказваў Віктар, што ягоная вёска Міхайлоў таксама дажывае свой век. Маладзейшыя перасяляюцца ў аграгарадок Забалацце, або ў тыя ж Ходасы, а старым не вельмі хочацца пакідаць свае родныя «гнілушкі». Бо вёска, якую пакіне апошні жыхар, страціць і сваю назву, і патрэбу. Віктар перасяліўся ў Ходасы, пабудаваў дом, да апошняга часу працаваў у мясцовай райаграпрамтэхніцы, а потым у Маскву падаўся.
Па ўсім былым Саюзе раз’ехаліся-разляцеліся мае аднавяскоўцы. Родзічы жывуць і на Украіне, і на Данбасе. Сын дзядзькі Андрэя, мой дваюрадны брат Сямён, пасля вайны закончыў землеўпарадкавальны факультэт Беларускай сельгасакадэміі, і яго накіравалі на Цаліну — саўгасы будаваць. Да канца свайго жыцця працаваў у Акмолінску, які потым перайменавалі у Цалінград, а цяпер гэта сталіца Казахстана — Астана.
Апошні раз наведаў я паўразваленае дворышча ягоных бацькоў і сваю малую айчыну, рэшткі якой вы бачыце на гэтых здымках. Сёння ад яе і салодкага дыму не засталося. Паднялі мы з Міхаілам Францішавым па апошняму келіху, паўспаміналі гады мінулыя, на тым і развіталіся. Цяпер ужо назаўжды.
Міхаіл УЛАСЕНКА
Фота аўтара